حسین بن عبدالصمد جبعی حارثیحارثی، حسین بن عبدالصمد، ملقب به عزالدین، محدّث ، فقیه امامی جبل عاملی و شیخ الاسلام دوره صفوی می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - مولد ۱.۲ - نسب ۱.۳ - جد ۱.۴ - پدر ۲ - منابع شرح‌حال حارثی ۳ - استاد حارثی ۴ - مهاجرت حارثی به ایران ۴.۱ - علت هجرت ۴.۲ - زمان مهاجرت ۵ - محل سکونت حارثی در ایران ۵.۱ - استقبال علی بن هلال ۶ - شیخ الاسلامی حارثی ۶.۱ - شیخ الاسلامی قزوین ۶.۲ - شیخ الاسلامی مشهد ۶.۳ - شیخ الاسلامی هرات ۷ - اقامت در بحرین ۸ - وفات حارثی ۹ - فعالیت‌های علمی حارثی ۹.۱ - انتقال میراث علمی شیعه ۹.۲ - شاگردان حارثی ۹.۳ - تصحیح و مقابله منابع حدیثی ۱۰ - تمایل حارثی به تصوف ۱۱ - آثار حدیثی حارثی ۱۱.۱ - وصول الاخیار ۱۱.۲ - حاشیه بر خلاصةالاقوال ۱۱.۳ - الاربعون حدیثا ۱۲ - آثار فقهی حارثی ۱۳ - آثار حارثی در دیگر علوم ۱۳.۱ - نورالحقیقة و نورالحدیقة ۱۳.۲ - آثار دیگر ۱۴ - برادر حارثی ۱۵ - فرزند حارثی ۱۶ - جستارهای وابسته ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - معرفی حارثی۱.۱ - مولدحسین بن عبدالصمد حارثی در ۹۱۸ در روستای جُبَع، نزدیک شهر صیدون، در خاندانی مشهور به دنیا آمد. [۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
۱.۲ - نسبنسبش به حارث بن عبداللّه هَمْدانی ، از اصحاب خاص حضرت علی علیه‌السلام، می‌رسد. [۴]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۱۶، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
۱.۳ - جدجدّ حارثی، محمد بن علی جباعی / جبعی ، از عالمان بزرگ جبل عامل و مؤلف مجموعة الجباعی بود. [۶]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۵، ص۴۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۷]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۱.۴ - پدرپدر حارثی، عبدالصمد بن محمد ، نیز از عالمان بنام بوده و شهیدثانی وی را به علم و تقوا ستوده است. [۱۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۳، ص۱۲۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۲ - منابع شرح‌حال حارثیاصلیترین منبع شرح‌حال حارثی، کتابی است که مظفرالدین علی ، شاگرد بهاءالدین عاملی ( شیخ بهائی )، در شرح‌حال شیخ بهائی و استادانش نوشته و به مناسبت، شرح‌حال پدر شیخ بهائی، یعنی حسین بن عبدالصمد را نیز آورده و افندی اصفهانی [۱۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۹ـ۱۲۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
بخشی از آن را نقل کرده است.۳ - استاد حارثیحارثی در زادگاهش کمی نزد حسن بن جعفر کرکی و بیش‌تر نزد شهید ثانی درس آموخت. وی در سفرهای شهیدثانی به مصر و استانبول و عراق او را همراهی کرد و در ۹۴۱ از شهیدثانی اجازه دریافت کرد. [۱۳]
علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج۲، ص۱۹۱، قم ۱۳۹۸.
[۱۴]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۷ـ۱۱۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۵]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
شهیدثانی در این اجازه وی را ستوده است. [۱۶]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، ج۲، ص۱۱۱۳ـ۱۱۱۴، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۴ - مهاجرت حارثی به ایران۴.۱ - علت هجرتتشکیل دولت صفوی و تشدید فشار دولت عثمانی بر مناطق شیعه‌نشین قلمرو خود، به‌ویژه جَبَل عامل، به مهاجرت عالمان این منطقه به ایران انجامید. [۱۸]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۳۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۱۹]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۹۵ـ۹۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۰]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
حارثی نیز بعد از پدید آمدن دشواری‌هایی برای استادش، شهیدثانی، ظاهرآ در ۹۵۶ به عراق و سپس در حدود ۹۵۸ـ۹۶۱ همراه با خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد. [۲۱]
حسین بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، ج۱، ص۱۸۵، در محمد بن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ ش.
۴.۲ - زمان مهاجرتبه نظر بعضی مؤلفان، [۲۲]
اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۵.
[۲۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۴]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
وی بعد از شهادت شهیدثانی در ۹۶۵ به ایران آمده، اما شواهد متعددی حاکی است که این مهاجرت پیش از این تاریخ صورت گرفته است.مثلا حارثی در برخی آثار خود، [۲۵]
حسین بن عبدالصمد حارثی، الاربعون حدیثآ، ج۱، ص۱۴۴، چاپ علی‌اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم:مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ ش الف.
که بعد از مهاجرت به ایران تألیف کرده، به گونه‌ای از شهیدثانی نام برده که حاکی از زنده بودن وی در آن زمان است.هم‌چنین شرح حوادث مسافرت حارثی با عنوان الرحلة ( سفرنامه )، در واقع پاسخ وی به نامه شهیدثانی است که گزارش سفر حارثی را از او خواسته بود. [۲۶]
حسین بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، ج۱، ص۱۶۸، در محمد بن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ ش.
۵ - محل سکونت حارثی در ایرانحارثی، به نوشته خود، [۲۷]
حسین بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، ج۱، ص۱۸۴، در محمد بن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ ش.
در آغاز ورود به ایران در اصفهان اقامت گزید.۵.۱ - استقبال علی بن هلالدر آن‌جا علی بن هلال منشار کرکی عاملی (متوفی ۹۸۴)، شیخ الاسلام اصفهان، از او استقبال کرد. [۲۸]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۹]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۶۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۰]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۶ - شیخ الاسلامی حارثی۶.۱ - شیخ الاسلامی قزوینپس از سه سال اقامت و تدریس در شهر اصفهان ، شهرت علمی حارثی و توصیه شیخ علی مذکور موجب شد شاه طهماسب اول وی را به قزوین ، پایتخت صفویه، دعوت کند و به مقام شیخ الاسلامی آن‌جا منصوب نماید. او هفت سال در قزوین ماند و در آن‌جا به اقامه نماز جمعه ، که آن را واجب عینی می‌دانست، مبادرت کرد. [۳۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۶۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۳]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۶.۲ - شیخ الاسلامی مشهدشاه طهماسب در ۹۷۰، ظاهرآ به دلایل سیاسی و اختلافات حارثی با سیدحسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱)، در برخی مسائل فقهی، حارثی را از شیخ الاسلامی قزوین عزل و به شیخ الاسلامی مشهد منصوب کرد. ۶.۳ - شیخ الاسلامی هراتحارثی سپس به هرات رفت و هشت سال در آن‌جا به تدریس و وعظ پرداخت و شیخ الاسلام هرات نیز بود. [۳۴]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۲۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
به نوشته افندی اصفهانی، [۳۵]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
به سبب اقدامات علمی و فعالیت‌های اجتماعی حارثی، بسیاری از اهالی هرات و نواحی اطراف آن به مذهب تشیع گرویدند و طلاب بسیاری برای فراگیری علم از حارثی به آن‌جا روی آوردند.۷ - اقامت در بحرینحارثی تا ۹۸۳ منصب شیخ الاسلامی هرات را برعهده داشت. در این سال به قصد حج ، رهسپار مکه شد و پس از زیارت مکه و مدینه ، به بحرین رفت و در آن‌جا اقامت نمود. [۳۶]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۸ - وفات حارثیحارثی در ۸ ربیع‌الاول ۹۸۴ درگذشت و در قریه مصلی، از توابع هَجَر بحرین، به خاک سپرده شد. [۳۷]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۸]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۲۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
شیخ بهائی قصایدی در سوگ پدرش سروده است. [۳۹]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۲ـ۱۱۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۴۰]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۲۷ـ۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
۹ - فعالیت‌های علمی حارثی۹.۱ - انتقال میراث علمی شیعهحارثی، همانند دیگر علمای جبل عامِل، در انتقال میراث حدیثی و علمی شیعه به ایران سهم مهمی داشته است و عالمان ایران و ماوراءالنهر برای طلب علم نزد وی می‌رفتند. [۴۱]
حسین بن عبدالصمد حارثی، الاربعون حدیثآ، ج۱، ص۱۴۱، چاپ علی‌اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم:مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ ش الف.
[۴۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۴۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۲۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۴۴]
رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۸۱۲ ـ ۸۱۴، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش.
[۴۵]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۴۱ـ۲۳۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۹.۲ - شاگردان حارثیحارثی شاگردان متعددی پروراند و به علمای بسیاری اجازه نقل حدیث داد، از جمله به فرزندش شیخ بهائی، حسن بن زین‌الدین صاحب معالم‌الاصول ، میرداماد ، منصور بن عبداللّه شیرازی معروف به راستگو، بدرالدین حسن بن علی شدقم مدنی ، فقیه و ادیب قرن دهم. [۴۸]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۰۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۴۹]
محسن امین، ج۵، ص۱۷۷ـ۱۷۸.
[۵۰]
محسن امین، ج۶، ص۳۶.
[۵۱]
محسن امین، ج۶، ص۶۳.
[۵۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۷۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۴]
حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۹.۳ - تصحیح و مقابله منابع حدیثیاز جمله فعالیت‌های علمی حارثی تصحیح و مقابله منابع حدیثی پیشین بوده است. افندی اصفهانی [۵۵]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و حرّ عاملی به نسخه‌ای از تهذیب الاحکام به خط حارثی، که آن را نزد شهیدثانی مقابله کرده است، اشاره کرده‌اند. [۵۷]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، ج۲، ص۱۱۷۵، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
[۵۸]
محمدعلی حائری، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۱، ص۴۷ـ۴۸، قم ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۰ش.
هم‌چنین افندی اصفهانی [۵۹]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۶۰]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۶۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۳، ص۱۲۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
از برخی آثار شیخ طوسی در میان کتب متعلق به شهیدثانی گزارش داده که خط حارثی بر آن‌ها بوده است.۱۰ - تمایل حارثی به تصوفبرخی منابع [۶۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۶۳]
محسن امین، ج۶، ص۶۰.
با استناد به آثار حارثی، از تمایل او به تصوف و مدح مشایخ صوفیان سخن گفته‌اند.۱۱ - آثار حدیثی حارثی۱۱.۱ - وصول الاخیارمهمترین آثار حدیثی حارثی عبارت‌اند از: وصول الاخیار الی‌اصول الاخبار که پس از کتاب الرعایة فی علم الدرایة شهیدثانی، یکی از متون مهم درایة الحدیث در عصر صفوی بوده و قبل از ۹۶۰ در مشهد تألیف شده است. [۶۴]
حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول‌الاخیار الی اصول الاخبار، ج۱، ص۶۰، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
[۶۵]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۶۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۱۰۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۷]
علی صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۳، قم ۱۳۸۲ ش ـ.
۱۱.۲ - حاشیه بر خلاصةالاقوالحاشیه بر خلاصةالاقوال فی علم‌الرجال اثر علامه حلّی ؛ حاشیه‌ای با عنوان التعلیقات بر صحیفه سجادیه ؛ و آثار حدیثی دیگر. [۶۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۷۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۸۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۴۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۹۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۳۵۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱.۳ - الاربعون حدیثاالاربعون حدیثآ ، که در آن چهل حدیث اخلاقی را جمع‌آوری کرده است. با توجه به تعبیر ثناگویانه آغاز رساله در حق شاه طهماسب، [۷۳]
حسین بن عبدالصمد حارثی، ج۱، ص۱۴۳، الاربعون حدیثآ، چاپ علی‌اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم:مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ ش الف.
که در برخی نسخه‌ها نیست، تاریخ نگارش این کتاب پیش از سفر به ایران و دست کم [۷۴]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، ج۱، ص۱۴۴، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
قبل از ۹۶۵ بوده است.این کتاب بارها چاپ شده و نسخه‌های خطی متعددی نیز از آن در دست است. [۷۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۴۱۴ـ۴۱۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۶]
احمدحسینی اشکوری، التراث‌العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، قم ۱۴۱۴.
۱۲ - آثار فقهی حارثیوی کتاب‌ها و رساله‌های فقهی و اصولی متعددی دارد، از جمله: شرح قواعد الاحکام ، و شرح تهذیب طریق الوصول الی علم‌الاصول ، هر دو از علامه حلّی؛ [۷۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۵۱۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۴۳ـ۴۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۴، ص۱۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
رسالة صلاة الجمعة یا رسالة فی وجوب صلاة الجمعة ؛ [۸۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۷۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۱]
رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۱، ص۳۰۵، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش.
رساله العقد الحسینی یا العقد الطهماسبی ، که با فرمان شاه طهماسب ــکه به وسواس مبتلا بودــ تألیف شد و شامل نکوهش وسواس در طهارت و بیانگر اختلاف‌نظر فقهی حارثی با سیدحسین کرکی، در پاره‌ای مسائل است؛ [۸۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۲۸۸ـ ۲۹۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳]
حسین بن عبدالصمد حارثی، العقدالطهماسبی، ج۱، ص۱۹۶ـ۲۲۲، چاپ محمدحسین روحانی رودسری، در میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، دفتر۱۰، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ ش ب.
رساله تحفة اهل الایمان فی قبلة عراق العجم و الخراسان در نقد نظر محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) درباره روش تعیین قبله ایران در آن عصر؛ [۸۵]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۸۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۴۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۹]
حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۱، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
حاشیه ارشاد الاذهان علامه حلّی؛ [۹۰]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۹۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۲]
حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۱۲، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
مسألتان یا دو رساله، یکی درباره رفع نجاست حصیر و دیگری درباره چگونگی صرف سهم امام در زمان غیبت برای فقرای سید ؛ [۹۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۹۴]
حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
[۹۵]
حسین بن عبدالصمد حارثی، رساله خطی مصرف خمس در زمان غیبت، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۸، (ترجمه و تحقیق) محمدجواد حسینی جلالی، در فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، ش ۳۰ (تابستان ۱۳۸۱).
شرح الفیه شهید اول ؛ [۹۶]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۵ـ۱۱۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۹۷]
حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۴۵، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
افندی اصفهانی [۹۸]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
از شرح دیگری بر الفیه همراه با اشاراتی به آرای محقق کرکی با نام المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الثمینة نیز یاد کرده است؛ [۹۹]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۲۵، مشهد ۱۳۶۹ ش.
الرسالة الرضاعیة ؛ مقالة فی وجوب الافتاء و بیان‌الحق علی کُلِّ مَنْ علم به ؛ الرسالة التِّساعیة یا المسائل الصلاتیة ، درباره نُه مسئله مربوط به نماز و دیگر آثار فقهی. [۱۰۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۱۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۱۵۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۱۹۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۵۴ـ۳۵۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۱۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۴۰۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳ - آثار حارثی در دیگر علومحارثی آثاری نیز در کلام ، اخلاق و علوم دیگر دارد، از جمله: ۱۳.۱ - نورالحقیقة و نورالحدیقةنورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق ، که بخشی از آن گزیده‌ای از ادب‌الدنیا و الدین اثر ابوالحسن علی بن محمد ماوردی (متوفی ۴۵۰) است. [۱۰۶]
حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، ج۱، ص۳۶ـ۴۱، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۷]
حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۸]
علی بن محمد ماوردی، ادب‌الدنیا و الدین، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۰۹]
علی بن محمد ماوردی، ادب‌الدنیا و الدین، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۱۰]
علی بن محمد ماوردی، ادب‌الدنیا و الدین، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
به نوشته حسینی جلالی [۱۱۱]
حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
البیان و التبیین جاحظ و منثور الحِکَم (مجهول المؤلف) از منابع این کتاب بوده‌اند و ظاهرآ تألیف آن در ۹۴۵ به پایان رسیده است. [۱۱۲]
حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، ج۱، ص۲۸۵، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کامل‌ترین نسخه کتاب به خط حارثی در لیدن (ش ۹۷۹.ro) موجود است. استوارت، بر اساس نسخه اصلی لیدن، مقدمه حارثی را چاپ کرده و مدعی شده حارثی خود را از باب تقیه ، شافعی مذهب معرفی کرده است. ۱۳.۲ - آثار دیگرالاعتقادات الحقة ؛ الواجبات الملکیة ، درباره برخی امور اعتقادی و عملی؛ مجموعه‌ای شامل حواشی او بر کتب حدیثی و فقهی و ریاضی؛ مناظرات کلامی حارثی با برخی علمای اهل سنت حلب؛ و دیوان شعر از دیگر آثار اوست. [۱۱۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۱ـ۱۱۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۱۴]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۵ـ۱۱۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۴ - برادر حارثیبرادر حارثی، نورالدین علی بن عبدالصمد ، فقیه و شاعر و از جمله شاگردان شهیدثانی بود که از وی و محقق کرکی اجازه نقل حدیث گرفت. [۱۱۵]
محسن امین، ج۷، ص۱۵۴.
[۱۱۶]
محسن امین، ج۹، ص۴۳۱.
[۱۱۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، ج۱، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
وی الفیه شهید اول را به نظم درآورد و آن را الدرة الصفیة نامید. [۱۱۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۴۸۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۸، ص۱۰۰ـ۱۰۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵ - فرزند حارثیفرزند حارثی، ابوتراب عبدالصمد ، در ۹۶۶ در قزوین به دنیا آمد. نزد پدرش درس خواند و از او اجازه نقل حدیث دریافت کرد. [۱۲۰]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۲، ص۱۱۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۲۱]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۳، ص۱۲۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
شیخ بهائی ، الفوائد الصمدیة (از متون درسی فشرده در علم نحو ، معروف به صمدیه) را برای برادرش، ابوتراب، نگاشت. [۱۲۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۳، ص۱۲۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
ابوتراب در ۱۰۲۰ در اطراف مدینه از دنیا رفت و در نجف دفن شد. [۱۲۳]
محسن امین، ج۸، ص۱۶.
[۱۲۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، ج۱، ص۳۲۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۱۲۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از آثار اوست: حاشیه الاربعین شیخ بهائی و حاشیه الفرائض النصیریة اثر خواجه نصیر طوسی. [۱۲۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۶ - جستارهای وابستهبهاء الدین عاملی ۱۷ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۳) اسکندر منشی. (۴) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۵) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/۱۹۸۷ـ۱۹۹۶. (۶) محسن امین. (۷) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا). (۸) رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش. (۹) حسین بن عبدالصمد حارثی، الاربعون حدیثآ، چاپ علی‌اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ ش الف. (۱۰) حسین بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، در محمد بن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ ش. (۱۱) حسین بن عبدالصمد حارثی، رساله خطی مصرف خمس در زمان غیبت، (ترجمه و تحقیق) محمدجواد حسینی جلالی، در فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، ش ۳۰ (تابستان ۱۳۸۱). (۱۲) حسین بن عبدالصمد حارثی، العقدالطهماسبی، چاپ محمدحسین روحانی رودسری، در میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، دفتر۱۰، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ ش ب. (۱۳) حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۴) حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول‌الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱. (۱۵) محمدعلی حائری، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۰ش. (۱۶) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش. (۱۷) احمدحسینی اشکوری، التراث‌العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴. (۱۸) زین‌الدین بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش. (۱۹) علی صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم ۱۳۸۲ ش ـ. (۲۰) علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، قم ۱۳۹۸. (۲۱) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۲۲) علی بن محمد ماوردی، ادب‌الدنیا و الدین، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۳) مجلسی، بحارالانوار. (۲۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش. (۲۵) جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن عبدالصمد حارثی»، شماره۵۶۹۲. |